Alisher Navoiy (1441–1501) o’zbek adabiyotining ulkan shaxsi, turkiy va fors tilidagi asarlari bilan butun dunyoga mashhur bo’lgan buyuk shoir va mutafakkir hisoblanadi. Uning ijodi, ayniqsa, Markaziy Osiyo va Sharq adabiyotida juda katta ahamiyatga ega. Navoiy nafaqat o’zining zamonasi, balki bugungi kunda ham o’zbek va jahon adabiyoti uchun katta meros qoldirgan.
Adabiy meros:
Navoiy o’z asarlari bilan turkiy va fors adabiyotlarini birlashtirgan. Uning «Xamsa»si, besh dostonidan iborat bo’lib, bu asar nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun Sharq xalqlari orasida katta qadr-qimmatga ega. Uning hikoyat uslubi, o’ylangan xarakterlar, chuqur ma’no va tilni ustalik bilan ishlatish kabi jihatlar jahon adabiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan.
Til va adabiyotda islohotlar: Navoiy turkiy (xususan, o’zbek) tilining adabiy va ilmiy salohiyatini yuqori darajaga ko’targan. Uning asarlari turkiy tilning boyligini va ko’plab so’z boyliklarini namoyish etadi. Navoiyning turkiy tilda yozgan asarlari turli xalqlar tomonidan o’rganilib, o’zbek adabiyoti va tilining jahon adabiyotidagi o’rnini mustahkamladi.
Falsafa va axloq: Navoiy asarlarida insonning ruhiy va ma’naviy o’sishi, axloqiy qadriyatlar va to’g’ri yo’lni tanlash masalalariga katta e’tibor qaratgan. Uning fikrlarida odamning axloqiy pokligi, ilm olish, adolat va tenglik kabi yuksak qadriyatlar ko’zda tutiladi.
Diniy va falsafiy asarlar: Navoiy islom dini va falsafasi, xususan, sufizm haqida chuqur bilimga ega edi. Uning «Mahbub-ul-qulub» asari, sufiylikni tushuntirishda, diniy qadriyatlarni va ma’naviy borliqni izlashda muhim rol o’ynagan. Bu asar, nafaqat musulmon olamida, balki butun dunyoda tasavvufni tushunishda muhim manba sifatida e’tirof etiladi.
Madaniy va ilmiy ta’sir: Navoiy Markaziy Osiyo va Hindistonning turli xalqlari va madaniyatlari o’rtasidagi madaniy aloqalarni rivojlantirishda ham muhim rol o’ynagan. Uning asarlari turkiy va fors tillaridagi ilmiy adabiyotlarni birlashtirib, ko’plab buyuk yozuvchilar va shoirlarga ilhom manbai bo’lgan.
Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiy ijodi jahonshumul ahamiyatga ega bo’lib, uning asarlari nafaqat o’zbek xalqining, balki butun insoniyatning madaniy merosi sifatida qadrlanadi. Uning asarlaridagi falsafiy, axloqiy, ilmiy va estetik qadriyatlar zamonaviy adabiyot va madaniyatga katta ta’sir ko’rsatgan.
